Digitalisering zichtbaar maken

In het factsheet De digitale overheid in kaart? gaan we in op de vraag wat internationale ranglijsten voor overheidsdigitalisering precies meten, en wat zij wel en niet laten zien over de digitalisering van de Nederlandse overheid. Uit ons factsheet blijkt dat de digitale publieke dienstverlening in Nederland goed is ingebed. Denk aan de mogelijkheid tot het digitaal invullen van de belastingaangifte of het verlengen van een rijbewijs. Veel burgers hebben de vaardigheden en de middelen om hun zaken digitaal te regelen. Maar vergeleken met andere landen betrekt Nederland burgers weinig bij het ontwikkelen van digitale diensten.

Internationale metingen brengen vooral de basis- voorwaarden voor een digitale overheid in beeld. Ze zeggen veel minder over hoe digitale overheidsdienst- verlening in de praktijk uitpakt voor bijvoorbeeld de veiligheid, of de consequenties voor de burger.

We schreven in 2023 twee berichten aan de Tweede Kamercommissie Digitale Zaken. Voor een debat over de inzet van algoritmes en data-ethiek binnen de Rijksoverheid gaven we de commissie handvatten mee om keuzes te maken die raken aan non-discriminatie, privacy en veiligheid. 

Ook namen we deel aan het rondetafelgesprek Artificiële Intelligentie dat de commissie organiseerde. Ter voorbereiding daarop schreven we een position paper, waarin we de commissie enkele aandachtspunten meegeven om haar kennis en rol ter versterken.

Quantumtechnologie roept het beeld op van een digitale revolutie. Quantumcomputers zouden veel sneller rekenen dan klassieke computers met haast onbegrensde mogelijkheden. 

In de Rathenau Scan Quantumtechnologie in de samenleving verkennen we die hooggespannen verwachtingen. Ons onderzoek levert een overzicht op van verwachte toepassingen in bijvoorbeeld de logistiek, biochemie en de medische wetenschap. En terwijl het politieke debat vooralsnog vooral gaat over encryptie- problemen en cyberveiligheid, levert ons onderzoek een breder beeld op van maatschappelijke zorgen: ook kennisveiligheid en strategische autonomie staan bijvoorbeeld op het spel bij de verdere ontwikkeling van de quantumtechnologie.
Op 10 mei overhandigde onderzoeker Bart Karstens de Rathenau Scan aan de voorzitter van de Tweede Kamercommissie Digitale Zaken, Roelien Kamminga

Studenten uit het middelbaar beroepsonderwijs zijn sceptisch over digitale innovaties om hen meer bij de politiek te betrekken. Hun ervaringen op sociale media maken hen bewust van de risico’s die kleven aan activiteiten op het internet. Ze hebben meer vertrouwen in offline innovaties zoals referenda en burgerfora. 

Dit blijkt uit ons rapport Mij niet gezien – Een verkenning van de opvattingen van mbo-studenten over democratische innovaties. Voor dit onderzoek gingen we in gesprek met zo’n 60 mbo-studenten van verschillende opleidingen.

Op verzoek van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties schreven we in 2023 twee Rathenau Scans.

In Immersieve technologieën schrijven we dat de verdere ontwikkeling van technologieën zoals virtual reality en augmented reality ertoe leidt dat nieuwe typen gegevens van gebruikers worden verzameld. Het gaat om bijvoorbeeld pupilreflexen, irisscans, neurodata en stemgegevens. Grootschalige dataverzameling van dergelijke gegevens levert risico’s op voor onder meer privacy, democratie en veiligheid.

Toepassingen zien we in domeinen zoals de gezondheidszorg, het onderwijs en entertainment. We concluderen dat er afspraken nodig zijn over welke typen data al dan niet verzameld mogen worden, onder welke voorwaarden en voor welke toepassingen.

In Generatieve AI concluderen we dat het een reële mogelijkheid is dat het huidige en aangekondigde beleid, waaronder de Europese AI Act, niet voldoende zijn om de risico’s van generatieve AI-systemen tegen te gaan. Zolang het beleid nog niet is aangescherpt, roepen we op tot terughoudendheid in gebruik van systemen als ChatGPT, Bard en DALL-E. Generatieve AI-systemen vormen een doorbraak in de digitalisering, omdat ze veel verschillende taken kunnen uitoefenen en aanzienlijk beter zijn in taal dan andere AI-systemen. Daardoor kunnen deze systemen ook niet-routinematige taken van mensen overnemen.

Podcastserie over kansen en risico’s van immersieve technologie

Grote technologiebedrijven investeren miljarden in de ontwikkeling van technologieën zoals virtual reality (VR) en augmented reality (AR), waarmee je als gebruiker wordt ondergedompeld in een digitale wereld. Het Rathenau Instituut doet al enkele jaren onderzoek naar deze technologieën. In een podcastserie maakten we in 2023 duidelijk waarom het belangrijk is om in gesprek te gaan over de ontwikkeling en het gebruik hiervan.

Voor de zesdelige podcastserie Ondergedompeld in een nieuwe werkelijkheid bezoeken onderzoekers Stefan Roolvink en Wouter Nieuwenhuizen locaties waar nu al gewerkt wordt met immersieve technologieën: scholen, musea, een VR-bedrijf en een kliniek voor geestelijke gezondheidszorg. Ook praten ze met filosofen, kunstenaars en psychologen over kansen en risico’s van deze technologie.

Studenten van de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht (HKU) vertellen hoe zij creatieve digitale werelden ontwerpen. Tijdens een AR-wandeling in Leerdam ervaart Stefan Roolvink hoe vergane gebouwen digitaal tot leven komen. En in een VMBO-3 klas in Eindhoven kunnen leerlingen virtueel het Anne Frank Huis bezoeken, spieren en zenuwen bekijken in een 3-dimensionaal lichaam, of om een wiskundige figuur heen lopen.

Uit de gesprekken blijkt dat immersieve technologie veel mogelijkheden biedt, bijvoorbeeld bij het lesgeven of behandelen van angstklachten. Maar bepaalde ethische vragen komen bij vrijwel alle toepassingen terug. Wie heeft controle over de data? Wat doet de technologie met je omgang met anderen? En levert de technologie dezelfde kansen op voor iedereen?

Meer lezen?