Quantumtechnologie: nu tijd voor concrete stappen naar betere toekomst

Verantwoorde inzet van quantumtechnologie
Van de nieuwe quantumtechnologie, die gebruik maakt van een aantal eigenschappen die deeltjes op quantumniveau hebben, zoals superpositie en verstrengeling, wordt een grote impact op de samenleving verwacht. 

Er komen bijvoorbeeld nieuwe computers die rekenproblemen oplossen waar de huidige supercomputers zich op stukbijten. Er komen technieken die veel nauwgezettere waarnemingen van bijvoorbeeld temperatuur, straling en magnetische velden mogelijk maken. En er komt misschien een heel nieuw quantuminternet. 

Zo ver is het echter nog niet. Quantumtechnologie bevindt zich namelijk grotendeels in de ontwikkelfase. Dat biedt de kans om nu te zorgen dat quantumtechnologie voor de goede dingen gaat worden ingezet. Denk bijvoorbeeld aan de energietransitie waar quantum kan helpen om energie uit natuurlijke hulpbronnen op een efficiëntere manier te verwerken.

Ook is het nu een goed moment om te kijken naar de risico’s van quantumtechnologie. Een voorbeeld is cyberveiligheid. Met een quantumcomputer zijn de huidige wachtwoorden of versleutelde whatsappberichten naar verwachting in een mum van tijd te kraken. We moeten online beveiliging daar nu al op gaan instellen.

Kennisinstituten werken samen
Een aantal kennisinstituten is al een tijd bezig met de vraag wat er nodig is om tot verantwoorde quantumtechnologie te komen. Zo publiceerde het Rathenau Instituut vorig jaar de scan Quantumtechnologie in de samenleving. TNO bracht met het CWI en de AIVD het PQC-migratiehandboek uit. Het Centre for Quantum & Society, begeleidt door ECP | Platform voor de InformatieSamenleving in samenwerking met andere partijen, maakte de Exploratory Quantum Technology Assessment Tool. Ook andere kennisinstituten als Waag, SURF en Stichting Toekomstbeeld der Techniek zijn bezig met de potentiële sociaalmaatschappelijke impact van de nieuwe quantumtechnologie. 

Momentum
Experts van al deze instellingen kwamen op 25 april 2024 bij elkaar. Ze deden dat om te zorgen dat ze niet langs elkaar heen werken en om van elkaar te leren. Ook kijken ze hoe ze elkaar kunnen versterken en hoe ze samen kunnen optrekken richting belanghebbende partijen als politici, beleidsmakers, bedrijven, wetenschappers, ontwikkelaars en burgers.

Er is duidelijk momentum om elkaar juist nu op te zoeken. Zo wees het ministerie van Economische Zaken in de Nationale Technologiestrategie quantumtechnologie opnieuw aan als één van de tien belangrijkste sleuteltechnologieën. Verder is na de Tweede Kamerverkiezingen eind 2023 de commissie Digitale Zaken opnieuw bemenst. En er is een nieuw kabinet in de maak. Gaat quantumtechnologie daar genoeg aandacht krijgen? Welke onderwerpen komen op de agenda?

Politieke urgentie
Tijdens de expertbijeenkomst werden veel kwesties besproken. Drie daarvan wil de groep experts komende tijd centraal stellen: politieke urgentie, missiegedreven innovatie en publieke betrokkenheid. Hieronder worden de drie kwesties toegelicht.

Allereerst de politieke urgentie. Met name de thema’s veiligheid en strategische autonomie vragen om politieke aandacht. Veiligheid gaat naast cyberveiligheid ook om militaire veiligheid en kennisveiligheid. Strategische autonomie gaat over afhankelijkheden die in het quantumdomein aan het ontstaan zijn bijvoorbeeld met betrekking tot grote technologiebedrijven of kritieke ruwe materialen. 

Actuele vragen zijn: kunnen we zorgen voor een systeem van wederzijdse afhankelijkheden? Hoe zetten we in op internationale samenwerking en diplomatie? En welke nieuwe wet- en regelgeving is nodig om veiligheid en strategische autonomie te waarborgen?

Missiegedreven innovatie
Ten tweede de missiegedreven innovatie. De betrokken partijen zijn het erover eens dat de ontwikkeling van quantumtechnologie gedreven moet worden door sociaal-maatschappelijke uitdagingen en dus niet alleen maar omdat de technologie er nou eenmaal is. Vragen die een rol spelen, zijn: hoe verbinden we dit streven aan toekomstige praktijkvoorbeelden, ook wel use cases? Welke samenwerkende partijen zijn daarvoor nodig? Hoe zijn de use cases economisch rendabel te krijgen? Welke projecten moeten voorrang krijgen? En wie bepaalt die ambities? 

Publieke betrokkenheid
Ten derde de publieke betrokkenheid. Gegeven de potentieel grote impact van quantumtechnologie is het belangrijk om in te zetten op publieke betrokkenheid bij besluitvorming. Voor bewustwording, zowel over hoe de technologie werkt als over de sociaalmaatschappelijke impact, zijn spellen en cursussen ontwikkeld. De experts stelden zich de vraag hoe ze gaan zorgen dat die spellen en cursussen veel mensen gaan bereiken.

Burgers kunnen niet alleen spellen en cursussen doen. Ze kunnen ook meedenken over hoe quantum de maatschappij ten goede komt (quantum for good). Dat kan bijvoorbeeld via het uitdenken van toekomstscenario’s of met andere voorspellingsmethodes. Die werkvormen laten de burgers fris naar de eigen werkelijkheid kijken door de bril van de nieuwe technologie. Een vraag die de experts bespraken, was: hoe krijgen we burgers daar enthousiast voor?

Hoe verder?
Nederland is internationaal niet alleen sterk in quantumtechnologie maar ook in het denken over verantwoorde quantumtechnologie. Het gespecialiseerde Centre for Quantum & Society is wereldwijd vrijwel uniek. En zowel qua technologisch aspectenonderzoek als qua toekomststudies kent ons land toonaangevende instituten die zich met de nieuwe quantumtechnologie bezighouden. 

Kennisinstituten spelen een aantal belangrijke rollen bij de komst van nieuwe technologie. Daaronder vallen: urgentie aangeven, transitie-agenda formuleren, ontwikkelingen monitoren, best practices onderzoeken, verbeterpunten aangeven, wijzen op bijeffecten, kennisdeling organiseren, politiek adviseren en helpen om instituties te optimaliseren. 

“Om deze rollen te vervullen, willen we als groep niet alleen tegen elkaar praten, maar vooral ook andere belanghebbende partijen bijstaan,” zegt Bart Karstens (Rathenau Instituut). Hij roept daarom geïnteresseerden op zich te melden bij hem of bij Daniel Frijters (ECP | Platform voor de Informatiesamenleving).